คุณค่าสุนทรียรส และสัจจศิลป์ที่ปรากฏในบทเพลง

รศ.ณรงค์ชัย  ปิฎกรัชต์

เสียงและความเงียบ  ต่างก็เป็นส่วนของความเป็นดนตรี  เสียงโดยนิยามมีกล่าวไว้ในพจนานุกรมว่าเป็นเรื่องราวของสิ่งต่างๆ ที่ได้ยินด้วยหู  หูได้ยินก็คือเสียงที่ผ่านเข้าหู  ความเงียบก็คือไม่มีเสียง  หูย่อมว่างเปล่าปราศจากสิ่งที่ผ่านเข้าไป  เมื่อไม่มีเสียงผ่านเพราะเป็นความเงียบก็หมายความว่าขณะนั้นไม่มีเสียง  ความเงียบมิใช่เป็นความสงบ  ความสงบกับสมาธิเป็นของเคียงกัน สงบกับเงียบคือความสงบเงียบไม่มีเสียงหรือสิ่งกระทบรบกวน  เมื่อความสงบเงียบเกิดขึ้น ก็เกิดจิตที่พร้อมอยู่ในความตั้งมั่น  ที่สุดปัญญาก็ขยายวงเข้ามาสู่ความว่างนั้น  เช่นนี้แล้วเสียงและความเงียบก็มิใช่ความเป็นดนตรี  น่าจะเป็นเรื่องของจิตใจกับสมาธิที่มุ่งใฝ่เจริญวิปัสสนานำเข้าสู่ความเห็นแจ้ง  เห็นจริง  ลงลึกไปจนถึงสังขารหนอ  ย่อมไม่มีความเที่ยงเป็นธรรมดา  เป็นอนัตตาที่ไม่ใช่ตัวไม่ใช่ตน  มีเกิด  ดำรงทรงอยู่  แล้วดับไป  วัฏจักรเป็นดั่งนี้  เมื่อจิตเข้าสู่สมาธิที่สุดก็ก้าวเข้าสู่อานาปานสติ  คือความระลึกได้ด้วยการกำหนดลมหายใจเข้าออก ปัญญาก็เจิดจ้าในความสว่างแจ้งนั้น

สมาธิ  ปัญญา และความสว่าง มีความตรงแน่วแน่ในความเงียบและสงบ   แตกต่างจากความเป็นดนตรีที่มีการเคลื่อนไหวของเสียง  ปรากฏการณ์ที่พลิ้วไปตามลีลาทำนอง  มีจังหวะ มีสีสัน มีพลังของการขับเคลื่อน  มีผัสสะรับรู้ด้วยเครื่องแห่งการรับรู้และสิ่งที่รู้คืออายตนะ  อายตนะของการรับรู้ดนตรีสัมผัสภายนอกด้วยตา  ประจักษ์ด้วยท่วงท่าการบรรเลง ขับร้อง  ด่ำรู้ด้วยโสต  เกิดนานารสารมณ์อันพร้อมด้วยความพึงพอใจของผู้สดับ  ความต่างของสมาธิและปัญญากับดนตรีจึงอยู่ที่เสียง  แนวความคิดของนักปราชญ์จึงอธิบายว่าปรมัตถ์แห่งเสียงเป็นประโยชน์อย่างยิ่ง  เพราะเสียงที่กำหนดไว้ดลใจของผู้สดับ ประสบการณ์ของการรับรู้จึงเป็นมาตรฐานของคำอธิบายความงามในความไพเราะ  เป็นสุนทรียะของคุณค่าที่หาคำอธิบายได้ยาก แม้รู้ว่าไพเราะ  แม้รู้ว่าเสนาะ จนดื่มด่ำ  แต่ละปัจเจกก็ย่อมมีระดับต่างกัน   เพราะเป็นความลึกรู้จากประสบการณ์สุนทรียรส  มีมากหรือน้อยจึงเป็นไปเฉพาะตน

ในแนวเปรียบเทียบกับวิทยาศาสตร์  สุนทรียรสของดนตรีเป็นคุณค่าในเชิงมนุษยศาสตร์ที่ปรุงแต่งไว้ด้วยศิลปะแห่งความเสนาะงาม   ไม่ใช่คุณค่าเชิงวิทยาศาสตร์ที่รายล้อมด้วยความตรงเที่ยงของค่าจำนวน  สัดส่วน  ความคงที่  สุนทรียรสมีความยืดหยุ่นอยู่ท่ามกลางความเหมาะสมของบริบท  คือมีความงามเสนาะอย่างศิลปะ ค่าความคงที่หนึ่งบวกสองเท่ากับสามอย่างวิทยาศาสตร์นั้นก็ได้ตำตอบตามนั้น  แม้พลิกแพลงมากกว่าคำตอบของสาม  ก็เนื่องด้วยการแยกจำนวนจากมวลรวม ให้มากกว่าหรือน้อยกว่า  ความเห็นเหตุเป็นผลก็ยังคงเป็นวิทยาศาสตร์  ส่วนจำนวนเชิงศิลปะนั้นอาจมีน้อยหรือมากกว่าได้มากกว่า  ทั้งยังมีความยืดหยุ่นมากกว่า  มีพื้นที่ชายขอบเป็นสีเทาแทนสีตัดขาวตัดดำ  สัจจะศิลป์จึงธำรงไว้ ณ ตำแหน่งของความเหมาะสม  ความสอดคล้อง ความพอดี  ตรงใจของศิลปินผู้รังสรรค์  ตรงใจของผู้เสพย์  อารมณ์และความรู้สึกเป็นวิธีหนึ่งในการประเมินคุณค่าของสิ่งที่ปรากฏในบทเพลง  สัจจะศิลป์เป็นสากลของโลกศิลปิน  เป็นโรงงานอุตสาหศิลปกรรมที่มีกฎเกณฑ์และไร้กฎเกณฑ์  มีวัตถุดิบส่งป้อนเข้าสู่กระบวนการผลิต  เป็นวัตถุดิบที่เก็บจากปรากฏการณ์รูปธรรม เก็บจากปรากฏการณ์นามธรรม จิตภาวะของกลไกได้รับวัตถุดิบนั้นมาเป็นสูตรสำคัญของการผลิต  สัมฤทธิผลของเนื้อหาและคุณค่าขึ้นอยู่ท่ามกลางบริบทของกระบวนการที่  เป็นไปตามศิลปินผู้รังสรรค์ต้องการว่ามีเป้าหมายส่งผ่านคุณค่าใดออกมา

คุณค่าของสุนทรียรสกับสัจจศิลป์เป็นเรื่องของความสัมพันธ์เชิงนามธรรม  โลกย่อมหวั่นไหวเพราะบทเพลงแห่งการปลุกระดมให้เกิดความรัก  ความเริงร่า  ความฮึกเหิม หรือซึมเศร้าเหงาหงอย  โลกย่อมสงบนิ่งโดยดุษฎีด้วยบทเพลงที่ปรุงด้วยสมาธิ และมนตรา  วงล้อมในอานุภาพของเสียงมีความมหัศจรรย์พร้อม  ทฤษฎีแห่งการสร้างสรรค์จึงมีกฎเกณฑ์ที่สามารถเจือด้วยความไม่มีกฎเกณฑ์ได้เสมอ  ในขณะเดียวกันความไม่มีกฎเกณฑ์ก็นำมาสู่ความมีกฎเกณฑ์ได้เช่นกัน  การประเมินสุนทรียรสด้วยกระบวนการทางวิทยาศาสตร์จึงเป็นการประเมินด้วยกรอบนอกที่ผู้ประเมินวิ่งวนไปรอบๆ แบบหยั่งเหมือนว่าจะรู้แต่จะรู้เหมือนอย่างที่หยั่งนั้นหรือไม่  ไม่สามารถกำหนดได้

  ปรัชญาว่าด้วยสุนทรียศาสตร์  ที่อธิบายสุนทรียะในเชิงดุริยศิลป์   มีการตีความหมายของคุณค่าในความงามเสนาะต่างไปจากสุนทรียะในเชิงธรรมชาตินิยม  วังวนของเสียงจากธรรมชาติอยู่ในสถานะของภูมิชาติที่ปราศจากการปรุงแต่ง  เสียงลมเสียงคลื่นที่สาดซัดระลอกแล้วระลอกเล่าและอาจคละด้วยเสียงของสายฝนที่ดำเนินประสานเสียงกัน  แม้เป็นความงามก็ยังคงไว้ซึ่งภูมิชาติ  สิ่งที่เหนือจากนี้ย่อมมีความสัมบูรณ์เหนือด้วยศักยะที่มีพลานุภาพต่อการรังสรรค์ของศิลปิน  โดยใช้เนื้อหาของภูมิชาติมาผสมผสานจินตนาการผ่านความเป็นมานุษยรังสฤษฏ์  งานดุริยศิลป์นี้ได้ยอมรับกันในหมู่นักวิชาการศิลปะว่าเป็นสัจจศิลป์ที่สนองด้วยอารมณ์และความรู้สึก  เกิดสุนทรียรสเมื่อได้ผัสสะแห่งการรับรู้บทเพลง  ท่วงทำนองที่สะท้อนอารมณ์ธรรมชาติของคลื่นลมและสายฝน  ผู้สดับก็เกิดจินตนาการเคลื่อนคล้อยไปตามแนวทำนองนั้น  ไม่จำกัดด้วยสภาวะของการฟัง 

ประสบการณ์สัจจศิลป์เพิ่มพูนด้วยการสั่งสม  เริ่มต้นด้วยเชิงปริมาณของการรับรู้  การค้นพบความงามเสนาะรูปแบบต่างๆ หลากหลาย ความซ้ำ  ความเหมือนคล้าย  มีส่วนเสริมให้การตีคุณค่ามีความชัดเจนยิ่งขึ้น  ประสบการณ์ครั้งที่ร้อยย่อมเหนือกว่าครั้งที่ห้าสิบ  ประสบการณ์ครั้งที่ห้าสิบย่อมเหนือกว่าครั้งที่สิบ  ดั่งแพทย์ผู้เชี่ยวชาญกับแพทย์ที่แผ่วประสบการณ์  ย่อมมีความสามารถในการวินิจฉัยโรคที่แม่นยำแตกต่างกัน  ดังนั้นการฟังเพลงด้วยปริมาณการฟัง  เวลาการฟัง  การศึกษาข้อมูลเนื้อหาที่ฟัง  การวิเคราะห์เพลงที่ฟัง  การตีความของความงามเสนาะ  จึงเป็นทิศทางไปสู่สุนทรียรสที่เป็นประสบการณ์เชิงคุณภาพ   บุคคลจึงย่อมเป็นปัจเจกต่อการประเมินคุณค่าสุนทรียรส.